Onderzoeker van de week: Marieke van der Schaaf

Vermoeidheid bij kanker: de rol van het brein

Gepubliceerd op 23 mei 2019

Is vermoeidheid bij kanker het gevolg van ontstekingen die het brein veranderen? Is behandeling met medicijnen mogelijk? Dr. Marieke van der Schaaf, neurowetenschapper bij het Radboudumc in Nijmegen, werpt nieuw licht op een niet te onderschatten probleem. Dankzij Alpe d’HuZes kan ze onderzoek doen naar de rol van het brein bij vermoeidheid bij kanker, in het bijzonder zaadbalkanker.

Mogelijk zorgen chemotherapie, bestraling, maar ook de ziekte zelf voor langdurige veranderingen in het brein die de vermoeidheid in stand houden.

Van der Schaaf heeft een buitengewone fascinatie voor de hersenen: “Ik heb altijd al willen weten hoe het brein werkt en wat het verband is met mentale problemen. Zo heb ik eerder onderzocht hoe breinveranderingen het keuzegedrag en motivatie van mensen beïnvloeden en hoe je vermoeidheid kunt meten in het brein. Veel ex-kankerpatiënten kampen met mentale problemen en vermoeidheid, maar over de rol van het brein is nog maar weinig bekend. Dat wil ik verder onderzoeken.”

Inspanning en beloning

Bij ziekte maakt het brein andere afwegingen dan in gezondheid vertelt Van der Schaaf: “Als je ziek bent, wil je het liefst op bed liggen. Naar de supermarkt gaan of koken kan al te veel zijn. Zulke keuzes zijn afhankelijk van hoeveel inspanning je moet leveren en hoeveel beloning je daarvoor krijgt. Daar zijn twee breinnetwerken bij betrokken: het beloningssysteem en het inspanningssysteem. Deze staan onder invloed van de hersenstoffen dopamine en serotonine. De eerste beïnvloedt onze motivatie, de tweede staat bekend om zijn rol bij depressie.”

Ontstekingsreactie

Marieke vermoedt dat deze breinnetwerken verstoord kunnen raken tijdens de behandeling van kanker: “Mogelijk zorgen chemotherapie, bestraling, maar ook de ziekte zelf voor langdurige veranderingen in het brein die de vermoeidheid in stand houden. Een theorie die aan populariteit wint is dat kanker(behandeling) je afweersysteem beïnvloedt. Er komen dan ontstekingsstoffen vrij die effect hebben op dopamine en serotonine in het brein. Dit uit zich dan als moeheid en de keuze om rust te nemen. Na behandeling kan het brein als het ware in de ziektemodus blijven terwijl de kanker is genezen. Met computertaken en neuro-imagingtechnieken zoals hersenscans ga ik onderzoeken of dat zo is: gaat vermoeidheid tijdens en na behandeling gepaard met veranderingen in de inspannings- en/of beloningsweging? Welke hersengebieden en hersenstoffen zijn daarbij betrokken?”

Hoe verschillen vermoeidheid tijdens en ná behandeling van elkaar? Welke rol speelt het afweersysteem hierin?

Dat het afweersysteem inderdaad het gedrag beïnvloedt heeft Marieke gestaafd in eerder onderzoek: “We hebben aangetoond dat kunstmatige activatie van het afweersysteem ervoor zorgt dat gezonde proefpersonen geen hoge inspanning meer willen leveren om een geldbeloning te krijgen. Ze voelden zich te ziek en te moe. Dat onderzoek gaan we nu herhalen, maar dan terwijl de proefpersonen een hersenscan krijgen. We gaan zien welke breinnetwerken actief worden bij acute ziekte.” 

De resultaten gaat ze vergelijken met die van patiënten die behandeld worden en van patiënten die langdurig moe blijven na behandeling: “We zijn benieuwd of dezelfde veranderingen optreden. Oftewel: hoe verschillen vermoeidheid tijdens behandeling en blijvende vermoeidheid ná behandeling van elkaar? En welke rol speelt het afweersysteem hierin?”

Medicijn tegen vermoeidheid?

Voor vermoeidheid bij kanker zijn patiënten meestal aangewezen op psychologische ondersteuning zoals gedragstherapie. Deze behandelingen zijn effectief in het verminderen van en het beter omgaan met vermoeidheid, maar verhelpen de vermoeidheid niet altijd. 

Wij gaan onderzoeken of een medicijn effect heeft op de breinveranderingen en de vermoeidheid.

Als de genoemde breinnetwerken een cruciale rol blijken te spelen, komen ook andere behandelopties in beeld: “Het beloningssysteem is mede afhankelijk van dopamine. Wij gaan onderzoeken of methylfenidaat, een medicijn dat de hoeveelheid dopamine in het brein beïnvloedt, effect heeft op de breinveranderingen en de vermoeidheid. Ook beter begrip van de rol van het afweersysteem is belangrijk. Stress, eetpatronen en fysieke activiteit kunnen je afweersysteem en je brein ook veranderen. Uiteindelijk hopen we per patiënt te kunnen bepalen met welke aanpak de vermoeidheid het beste is te beteugelen.”

Onderschat probleem

Het belang van Mariekes onderzoek staat buiten kijf: vermoeidheid is de meest voorkomende klacht tijdens en na kanker. De impact op de kwaliteit van leven is groot: veel (ex)kankerpatiënten kampen met werk-, relatie- of stemmingsproblemen. Van der Schaafs onderzoek richt zich in eerste instantie op zaadbalkankerpatiënten: “Deze groep is over het algemeen jong en heeft nog een heel leven voor zich. Vermoeidheid komt veel voor en heeft verstrekkende gevolgen voor het dagelijks functioneren. Door uit te zoeken hoe vermoeidheid werkt in het brein en wat eraan te doen is, hoop ik voor deze patiënten iets te kunnen betekenen. En voor andere patiënten, want onze bevindingen gelden waarschijnlijk ook voor andere vormen van kanker.”